Lab van project NIM was decor van levensecht drama

24 januari 2017 Actueel, BiB Public

Geschreven door Marie-Anne Zuidhof
Foto’s: Merel Keizer

Hoogleraar Jan van Hooff besprak de film ‘Project NIM’ tijdens Brein op Beeld

In de driedelige filmreeks Brein op Beeld kwam medio december de film ‘Project NIM’ aan bod. In deze documentaire wordt een waanzinnig wetenschappelijk experiment getoond, waarin onderzoekers chimpansee Nim (gebaren)taal willen leren in een jong Amerikaans gezin. De opdracht hiervoor werd in 1973 gegeven door de Amerikaanse bioloog Herb Terrace, van de Columbia University in de VS. Emeritus hoogleraar socio-ecologie Jan van Hooff gaf tijdens deze Brein op Beeld avond uitleg over het leven van Nim en vertelt wat voor effect dat had op zijn omgeving en op de wetenschap.

Apen en taal door de jaren heen

Nim-initiatiefnemer, Herb Terrace, was niet de eerste die apen (gebaren)taal wilde aanleren. In de jaren dertig van de vorige eeuw had je de familie Kellogg, vertelt Van Hooff. Zij wilden met hun taalexperiment chimpansee Gua net zo opvoeden als hun zoon. Zo wilden ze aantonen dat vooral omgevingsfactoren van invloed zijn op taalontwikkeling en niet aangeboren eigenschappen. Gua kon taal begrijpen en leerde gebaren, maar het lukte niet om te gaan praten. In de jaren veertig kreeg familie Hayes chimpansee Viki thuis. Door met de vingers de lippen naar elkaar te duwen kon Viki zelf haar lippen gebruiken en kon ze na zes jaar – weliswaar niet voor iedereen verstaanbaar – ‘papa, mama, cup en up’ zeggen. Niet zo verwonderlijk, zegt van Hooff, want biologisch gezien kan een aap niet praten. De mondkeelholte van een aap is namelijk anatomisch niet vergelijkbaar met die van een mens. De familie Gardner had het in de jaren zestig dan ook goed begrepen en leerde chimpansee Washoe maar liefst 200 gebaren die de aap heel bijzonder ook weer aan haar zoon doorgaf.

De natuur van het beestje

Na Gua, Viki en Washoe verscheen Nim Chimpsky ten tonele. Zijn naam is een woordspeling op de naam van taalkundige Noam Chomsky, die in het nature-nurture-debat taal als aangeboren eigenschap zag. Nim leerde Amerikaanse gebarentaal, wat in twee jaar tijd ongeveer 125 gebaren opleverde. Toch blijft het de vraag wat hij echt heeft geleerd als hij de meeste gebaren gebruikte om (eten) te schooien, stelt Van Hooff. “Mijn idee is dat de manier waarop het taalproject Nim is uitgevoerd daar debet aan is. Terrace heeft niet of maar weinig rekening gehouden met ‘de aard van het beestje’. Een chimpansee is een sociaal dier, maar moet nog wel als dier worden behandeld en niet als mens. Nim heeft daardoor nooit de kans gehad om te hechten; hij werd van de ene naar de ander verzorger gezeuld.”

Puberbrein van een aap

Nim zijn gezinsleven werd abrupt afgebroken toen Terrace besloot om de chimpansee bij zijn eerste verzorgster weg te halen. Nim werd overgeplaatst naar een enorm landhuis. Daar krijgt hij les volgens een strakker regime, maar in een continue wisselend team van onderzoekers. Hij leert veel gebaren, maar zijn verstoorde hechtingsproces gaat hem steeds meer parten spelen. Hij lijkt zich weinig van zijn verzorgers aan te trekken. Zodra hij in zijn pubertijd komt, bijt hij – letterlijk – van zich af. Terrace trekt na dit incident vrij abrupt de stekker uit het project en brengt Nim terug naar het Institute for Primate Studies, de plek waar hij van zijn moeder is gescheiden.

Een schim van Nim Zodra Nim terug is op zijn oude plek is hij niet meer de chimpansee die hij eens was. Hij kwijnt weg; hij is het niet gewend om in een kooi te leven, gestraft te worden met elektrische shocks en om met soortgenoten om te gaan. Het publiek in de zaal is geschokt om Nim zo te zien afglijden. Toch kan het nog erger, als blijkt dat het instituut failliet gaat. Hierdoor belandt Nim, samen met andere chimpansees, in een medisch instituut waar de chimpansees worden gebruikt voor het testen van vaccinaties voor onder andere Aids, Hepatitis-B en tuberculose. Uiteindelijk gaat hij met ‘pensioen’ op een ranch voor mishandelde dieren.

(N)impact

De documentaire ‘project NIM’ is een feel bad movie, legt Van Hooff uit. Als je als bezoeker van de documentaire wil zien hoe apen een taal leren, dan kom je er bekaaid vanaf. De rode draad in de film is namelijk vooral dat de onderzoekers het vertikken om een verschil tussen mens en dier te maken; ze trekken Nim zelfs kleertjes aan, poetsen z’n tanden en hebben zeer innig fysiek contact met hem. Op het moment dat ze hem niet meer aankunnen en afstoten, lijken ze ook nog eens helemaal vergeten te zijn dat ze hem als mens hebben willen opvoeden. Ze verwachten dat hij van de ene op de andere dag als chimpansee tussen soortgenoten leeft. De sporen die Nim naliet in de gedachten van sommige van zijn verzorgers zijn onuitwisbaar. Hun leven werd nooit meer hetzelfde. Dat geldt eigenlijk ook voor de wetenschap, zegt Van Hooff. Na project Nim zijn de ethische grenzen binnen wetenschappelijk onderzoek naar chimpansees dan ook zeer streng aangescherpt. Japanse wetenschappers passen dit tegenwoordig gelukkig goed toe in hun onderzoek, vertelt Van Hooff. Zij laten zien dat taalonderzoek bij apen heel nuttig en leerzaam is.

Nieuwe reeks films van Brein op Beeld

De najaars-serie met films eindigde met Project Nim. In 2017 is er weer een nieuwe serie Brein op Beeld. Welke films er vertoond gaan worden, brengen we binnenkort naar buiten.

Ook is er dan weer een hersenmarkt in de foyer van Science Center NEMO. Hier vertellen onderzoekers meer over de hersenen, je kunt al je vragen stellen, en modellen en hersencellen door een microscoop bekijken.