Het onvoorspelbare scenario van een psychose

11 oktober 2016 Actueel, BiB Public

Geschreven door Marie-Anne Zuidhof
Foto’s: Hanneke Hulst

Op de eerste dinsdag van oktober was de aftrap van een driedelige filmreeks Brein op Beeld, met indrukwekkende films waarin ons brein de hoofdrol speelt. Wetenschappers geven ter plekke een filmrecensie. De eerste avond werd geopend door hoogleraar psychiatrie Iris Sommer. Zij besprak de film ‘De Gelukkige Huisvrouw’, die volgens haar goed weergeeft hoe grillig een postnatale psychose kan verlopen. Daarbij beeldt Carice van Houten de bijbehorende hallucinaties, zintuigelijke waarnemingen die niet echt zijn, wel levensecht uit.

Hoogleraar Iris Sommer analyseert ‘De gelukkige huisvrouw’ tijdens Brein op Beeld

Ik neem waar, dus ik hallucineer

“Ook gezonde mensen hallucineren”, vertelt Iris Sommer. “Het is een misverstand dat alleen mensen met een psychiatrische aandoening dingen zien, horen, ruiken, voelen of proeven die er in het echt niet zijn. We zijn allemaal in meer of mindere mate gevoelig voor hallucinaties, maar zijn ons daar meestal niet van bewust.
Dat we niet helemaal de echte werkelijkheid beleven, komt door de werking van het ‘zeepaardje’ in ons brein. Dit is de hippocampus, gelegen in de binnenkant van je slaapkwab, die informatie vanuit de zintuigen combineert en daar een beeld van vormt. Bij dit proces speelt het geheugen slechts een kleine rol en vult een waarneming maar gedeeltelijk aan.
Dat we ‘slordig’ waarnemen heeft evolutionair nut; wie het snelst gevaar ziet of hoort, kan zich eerder uit de voeten maken. Dit gaat ten koste van nauwkeurigheid. Dit wordt versterkt als zintuigen het laten afweten. “Ik heb ook dagelijks zo’n hallucinatie”, vertelt Sommer. “Als ik ’s avonds in het donker de hond uitlaat – en ik dus minder goed zie – dan zie ik elke keer weer per abuis een struikje aan voor mijn hond.”

Het licht gaat uit

Terwijl het publiek een zakje popcorn opent uit de goodie bag van Brein in Beeld zien we op het witte doek stewardess Lea (Carice van Houten) en ingenieur Harry (Waldemar Torenstra). Ze leiden al een paar jaar samen een relaxed en luxueus leven. Na een Mile high club-momentje, tijdens een vlucht waarop Lea moet werken, stelt Harry voor om aan kinderen te beginnen. Lea stribbelt eerst tegen, maar gaat uiteindelijk mee in de kinderwens van Harry. De voorspoedige zwangerschap is een slechte voorbode voor de bevalling. Lea heeft een traumatische bevalling. Haar zoontje Junior wordt met veel ‘geweld’ gehaald. Het lichamelijk herstel van Lea duurt lang en dat valt haar geestelijk ontzettend zwaar in haar nieuwe rol als moeder en als partner. Ze krijgt een postnatale psychose en ze verliest het contact met de werkelijkheid, waardoor ze Junior in gevaar brengt. Wat volgt is een lang traject van crisisdienst, isoleercel en een gesloten inrichting.

Spoken zien

Als Lea naar de talkshow De Wereld Draait Door op tv kijkt, hoort ze Matthijs van Nieuwkerk na een boekbespreking zeggen: “Dit boek is een schitterende ode aan pater Leo.” Lea interpreteert de naam van de pater als haar eigen naam.
“Dit is op zich nog geen reden tot ongerustheid, jumping into conclusions zit nou eenmaal in ons”, zegt Iris Sommer. Denken dat iemand het over jou heeft of dat je telefoon gaat terwijl dat helemaal niet zo is, zijn valse waarnemingen oftewel hallucinaties die iedereen kan hebben. Onschuldige hallucinaties dus.
Bij Lea nemen de hallucinaties echter een ziekelijke vorm aan. We zien dat Lea uiteindelijk zó doordraait dat ze het contact met de werkelijkheid volledig kwijtraakt en een gevaar vorm voor zichzelf en haar kind.
Slechts in 6% van de bevolking is er sprake van ernstige hallucinaties, bijvoorbeeld regelmatig bloed langs de muur zien stromen of constant een kinderkoor horen zingen. “Hoe deze hallucinaties precies ontstaan, weten we nog niet precies”, zegt Sommer. Daarvoor doet het UMC Utrecht nu onderzoek naar hallucinaties. Het publiek kan ook online kijken wat hun persoonlijk waarnemingsprofiel is.

Slaappilletje redt (baby)levens

Postnatale psychose komt voor bij ongeveer 1 à 2 vrouwen op de duizend bevallingen in Nederland. Een bevalling wordt gezien als een belangrijk life event en is, zeker bij een traumatische bevalling, een grote risicofactor voor het ontstaan van een psychose. Jonge ouders zijn extra kwetsbaar omdat ze vaak ernstig slaaptekort hebben door bijvoorbeeld nachtvoedingen. “Slaaptekort is funest”, zegt Sommer. “Mensen uit hun slaap houden is niet voor niets een martelmethode, in oorlogstijd. Jonge ouders moeten zich goed bewust zijn van het effect van slaapgebrek op hun functioneren. Na een bevalling vinden enorme veranderingen in het immuunsysteem plaats: nog een trigger voor psychose.”
Wat de film niet laat zien is dat, in de korte maar zéér gevaarlijke periode waarin babylevens op spel staan, de psychose goed in de kiem gesmoord kan worden. “Dat doen we met een slaappilletje”, zegt Sommer. Dat kan alleen als je er op tijd bij bent. Dan is de prognose ook gunstig. Toch sterven er nog steeds baby’s door het niet tijdig genoeg opmerken van een psychose bij de moeder. Daarom pleit Sommer voor een psychosescreening, zoals dat in bijvoorbeeld Engeland wel gebeurt.

Wilt u ook film kijken met een wetenschapper? Dat kan nog steeds!

Tweede filmavond op dinsdag 1 november – Still Alice

De eerste dinsdag in november presenteert Brein op Beeld samen met hoogleraar neurologie Philip Scheltens de film Still Alice. In deze productie wordt hoofdrolspeelster Julianne Moore op vroege leeftijd getroffen door Alzheimer. Scheltens zal meer vertellen over het ontstaan en verloop van deze ziekte en ingaan op vragen die de film bij het publiek oproept.

Derde filmavond op dinsdag 13 december – Project Nim

De tweede dinsdag in december presenteert Brein op Beeld samen met emeritus hoogleraar ethologie en socio-ecologie Jan van Hooff de film Project Nim. In deze documentaire uit 2011 wordt in de jaren ’70, als experiment, een chimpansee na de geboorte bij zijn moeder weggehaald en opgevoed als een mensenkind. Van Hooff vertelt over de mogelijkheden van dieren, specifiek mensapen, in het ontwikkelen van gebarentaal en sociaal gedrag.

Tickets zijn hier te verkrijgen!