Brein op Beeld toont Das Experiment – Het Stanford Gevangenisexperiment

13 juni 2017 Actueel, BiB Public

Wat gebeurt er als een groep studenten voor een experiment wordt opgesloten in een gevangenis? En hoe gaan hun mede-studenten, die de bewakers spelen, met ze om? Gedragen ze zich conform sociale gedragsregels of laten ze zich meeslepen door hun rol? Dit zijn enkele vragen van de onderzoeksgroep aan de Stanford Universiteit tijdens het beruchte Stanford Gevangenisexperiment in 1971. Het is verfilmd in Das Experiment.

Tekst: Simon Bakker

Brein op Beeld toont de film op 15 juni, als afsluiter van een drieluik met films over het brein. Hoogleraar Paul van Lange aan de Vrije Universiteit Amsterdam licht de film deze avond toe. Voor Brein op Beeld beantwoordt hij alvast een aantal vragen over zijn eigen onderzoek.

Samenwerking Van Lange en Zimbardo

“Één van meest spraakmakende onderzoeken in de Sociale Psychologie was toch wel het Stanford Gevangenisexperiment”, zegt Paul van Lange. Hij kent de onderzoeksleider en psycholoog, Philip Zimbardo. Ze deden zelfs samen onderzoek. Ze onderzochten wat het effect is als een hoogleraar je vraagt om je vrienden over te halen om deelnemer van een onderzoek te zijn. En dat je vervolgens – in vertrouwen – wordt verteld dat het een vreselijk onderzoek is om aan mee te doen; mensen raken ervan in paniek en gaan hallucineren. Zou je daardoor afhaken? Of durf je dat niet? De meeste mensen gaven vooraf aan dat ze hier niet aan mee zouden willen werken, terwijl ze in het echt toch gehoor gaven aan het verzoek. “Mensen blijken behoorlijk autoriteitsgevoelig.”

Sociale druk bij ontgroening

Paul van Lange vindt het terecht dat het Stanford-experiment zeer omstreden was, door het effect van de rollen die de deelnemers hadden. Maar hij voegt eraan toe; “Zimbardo was z’n tijd echt ver vooruit. Los van het onderzoek zelf is het belangrijk om te erkennen dat de macht van een situatie erg groot kan zijn. Mensen doen soms toch iets wat ze zelf ook immoreel vinden, simpelweg omdat de druk van de omgeving heel erg groot is. Sociale druk van de groep of een leider kan in grote mate menselijk gedrag sturen. Deze inzichten zijn nog steeds relevant voor allerlei vormen van normovertreding, zoals in sommige gevangenissen maar ook in organisaties of zelfs bij ontgroeningsrituelen.”

Ethische bezwaren

“Nu gebeuren dergelijke experimenten, zoals het gevangenisexperiment, niet meer omdat het ethisch niet meer te verantwoorden is.” Dan heb je een ethisch dilemma, waarbij het niet zeker is of de deelnemers zich volgens sociale gedragsregels gedragen of dat er onwenselijke situaties ontstaan. Dat laatste wil de wetenschap voorkomen. Daardoor komen onderzoeken waarbij stress aan te pas komt, vaak met moeite door een medisch ethische commissie. Dat geldt ook voor één van mijn eigen onderzoeken, zegt Van Lange. “Ik had verwacht dat je proefpersonen wel een klein beetje stress zou mogen geven, maar dit blijkt lastig tegenwoordig.”

Oma moet het begrijpen

“Ik heb tien jaar geleden besloten om mijn onderzoek uit te breiden. Dat bevat nu een breed scala aan onderwerpen; eerlijkheid, vertrouwen, vergeving, vrijgevigheid, competitie, vergelding corruptie, agressie en misverstanden. Dit onderzoek ik met name aan de hand van experimenteel onderzoek naar sociale beslissingen. De uitkomsten daarvan goed communiceren, vind ik minstens zo belangrijk. Op zo’n manier dat ik mijn onderzoeksbevindingen aan mijn grootmoeder zou kunnen uitleggen. Dat doe ik graag samen met promovendi. Die zijn erg belangrijk voor me. Zij geven me energie.”

Invloed klimaat op agressie

Samen met collega’s is Van Lange ook bezig met het uitzoeken van zijn theorie over de relatie tussen agressie en klimaat, die hij ‘CLASH’ (A model of CLimate Aggression and Self-control in Humans). “In Nederland hebben we een koel klimaat en is er een variatie van seizoensinvloeden. Dit stelt ons in staat om een redelijk voorspelbare planning te maken van wat we moeten doen per jaar, maand, week en dag. In andere culturen, in landen waar het (veel) warmer is, hoeft er minder gepland te worden; men leeft meer bij de dag. Dit heeft effect op mensen; ze weten minder goed waar ze aan toe zijn en hebben minder een concreet doel voor ogen waar ze naartoe werken. Ik zou willen uitzoeken of dit inderdaad leidt tot meer agressie. Het kan ook zo zijn dat men door het warme klimaat meer economisch wordt uitgedaagd (er zijn wellicht minder werkmogelijkheden) waardoor men meer stress ervaart en daardoor eerder onvoorspelbaar gedrag vertoont.”

Kom naar Brein op Beeld donderdag 15/6

Paul van Lange over Das Experiment “Ik vind de film steeds heftiger worden naar het einde toe; ik word er zelfs een beetje onbehagelijk van.” Hij is benieuwd naar de reacties vanuit de zaal. Wil jij graag meer weten over Das Experiment of over de verschillende onderzoeksgebieden waar prof. dr. Van Lange zich op richt? Kom dan naar de Brein op Beeld filmavond donderdag 15 juni in NEMO ScienceMuseum Amsterdam.