Public or private?

17 november 2012 BiB Public, Blogs

Het eerste wat me opvalt bij binnenkomst in het Tropentheater is de imposante marmeren ontvangsthal die me tegemoet straalt. Deze locatie sluit mooi aan bij de rest van het programma in Amsterdam dat rond de eregast van vanavond, de filosoof Daniel Dennett, is georganiseerd. De Amerikaan verbleef een week in Amsterdam, waar hem in het Paleis op de Dam de prestigieuze Preamium Erasmianumprijs werd uitgereikt door Prins Willem Alexander. Tevens verzorgde Dennett een publiekslezing in de Paradiso en hebben wij de eer hem deze avond te verwelkomen voor een debat waarin zijn ideeën centraal zullen staan. Terwijl de marmeren vloer om me heen zich langzaam vult met bezoekers, maakt de sereniteit van de ruimte plaats voor verwachtingsvolle geluiden als de deuren naar de zaal open gaan.

Geschreven door Jasper Heinsbroek

De avond begint met een kort welkomstwoord van stichting Brein in Beeld en ForumC, waarna discussieleider Paul Schnabel het podium betreedt voor introductie van het onderwerp. Hoewel Nederland officieel een seculiere staat is, bezoekt het grootste deel van de kinderen een religieuze school. Deze scholen worden grotendeels gefinancierd vanuit de overheid, maar is dit nog wel te verantwoorden in deze tijd. Voor de Amerikaan Daniel Dennett moet het in elk geval een verassend gegeven zijn, want in zijn thuisland bestaan er geen religieuze scholen. Dat de rol van religie op scholen niet veel zegt over de bevolking wordt overigens wel duidelijk uit een opvallende paradox, even later gepresenteerd in een kort videofragment (zie onder): In Nederland geeft maar 17% van de bevolking aan dat religie in hun leven een belangrijke rol speelt, terwijl dit in de VS maar liefst 56% van de bevolking is.

Dan is het moment aangebroken waarop de Erasmusprijswinnaar, Daniel Dennett zijn rede uit mag spreken. De Amerikaan, die met zijn indrukwekkende baard en doordachte wijze van spreken het stereotype beeld van de klassieke filosoof belichaamt, begint met het benadrukken dat zijn ideeën voor de rol van religie in het onderwijs vooral gebaseerd zijn op de huidige Amerikaanse situatie. Hij stelt dat door het fundamenteel afwezig zijn van objectieve informatie over religie, kinderen in zijn thuisland het risico lopen om een verwrongen beeld te krijgen en daardoor minder goed hun eigen keuze kunnen bepalen. Zo noemt hij dat in communes waar kinderen thuis onderwezen worden, er bijvoorbeeld vaak op indoctrinerende wijze nadruk op een enkele religie wordt gelegd en dat dit de ontwikkeling van kinderen kan schaden. Om dit soort praktijken aan banden te leggen pleit hij ervoor dat er verplicht onderwezen zou moeten worden over alle grote wereldreligies in een soort gestandaardiseerd religieonderwijs.

Dennett leunt in vele van zijn filosofische stellingen sterk op de evolutietheorie en ook in dit betoog laat hij zijn geloof in de kracht van deze theorie niet buiten beschouwing: “Alle huidige religies zijn het resultaat van een lange ontwikkelingsgeschiedenis waarbij elke keer de sterkste elementen overleven; het is een sterk voorbeeld van culturele evolutie. Binnen de biologie is er een interessante theorie die zou verklaren hoe er, ongeveer 530 miljoen jaar geleden, opeens een explosie van soorten plaatsvond door het plotseling helder worden van de oceanen. Vanaf dat moment ontwikkelde zich namelijk het gezichtsvermogen in vele soorten en ontstond er een soort wapenwedloop waarbij vele nieuwe specialisaties ontstonden. Het sociale klimaat in de wereld vóór de introductie van het internet was vergelijkbaar met deze troebele oceaan. Religies zijn namelijk erg stabiel wanneer er weinig kritische informatie beschikbaar is onder gelovigen, maar bij het verdwijnen van deze troebele omstandigheden worden zwakke punten zichtbaar die een religie kwetsbaar kunnen maken. Vanaf dat moment zullen de religies zich sterk aan de nieuwe omstandigheden moeten passen om te kunnen overleven, net als de soorten tijdens het helder worden van de oceanen. De introductie van het internet en andere moderne technologie heeft dit verhelderingsproces enorm versneld en dit verklaart waarom religies op het moment zo snel aan het veranderen zijn. De religies die zich niet ontwikkelen zullen op termijn uitsterven volgens Dennett. Aan de andere kant zullen de religies die overleven in deze kritische tijd en een milde boodschap uitdragen, moeten worden aanvaard in de maatschappij. “Net zoals dinosauriërs zich ontwikkelden van monsters tot de moderne vogels, zou het mooi zijn als radicale religies zich ontwikkelden tot meer goedaardige vormen.”

Dennett weet in zijn pleidooi als geen ander de aandacht van het publiek vast te houden en het wordt dan ook met veel enthousiasme ontvangen in de zaal. Om de boodschap van zijn pleidooi een beetje te laten bezinken volgt er en een kort intermezzo in de vorm van een videofragment (zie onder). Hierin roept onder andere wetenschapsfilosoof Herman Philipse met collectestok over de schouder het publiek en de gasten op om “een flinke duit in het zakje van deze discussie te doen”. Het is een mooi signaal voor de aftrap van het eerste debat. Te gast bij Dennett en Schnabel aan tafel is filosoof Maureen Sie, die reageert op de stelling dat religieonderwijs verplicht moet worden. Ze vindt dat het veel beter is om kinderen – in plaats van ze veel te leren over de verschillende religies – te leren om kritisch na te denken, omdat ze dan vanzelf betere keuzen maken. Ook aangeschoven is Dennetts landgenoot, James Kennedy, die beweert dat religie juist een belangrijke rol heeft te vervullen binnen een maatschappij. Als voorbeeld noemt hij het pluralisme in Nederland, waarbij allerlei geloofsrichtingen een eigen plek hebben binnen de cultuur. Volgens hem leidt juist deze spreiding van ideeën binnen een land tot een klimaat van begrip en bereidheid tot discussie. Dit standpunt is een uitermate geschikt recept voor een verhitte discussie tussen Kennedy en Dennett die snel daarna volgt, waarbij het erop lijkt dat de heren eigenlijk een beetje langs elkaar heen praten. Er wordt echter veel spreekwoordelijk spektakel gebruikt in de vorm van scherpe voorbeelden waardoor het een feest is om naar te kijken.

De discussie wordt na een muzikaal intermezzo vervolgd met een nieuwe debatronde waarbij CDA politica Sophie Bijsterveld en politicus Gert-Jan Segers van de ChristenUnie aanschuiven om een overwegend Christelijke opinie te verdedigen. Daarnaast sluit de uitgesproken atheïst Herman Philipse zich aan naast Dennett, waardoor er een mooie scheiding tussen atheïsme en Christendom ontstaat links en rechts op het podium. De debatronde krijgt mede hierdoor een sterk religieus karakter en er wordt aan beide kanten sterk op het publiek ingespeeld. Segers bepleit dat de overheid mensen zelf vrij moet laten in hun keuzes binnen de grenzen van de wet. Dit geldt volgens hem tevens voor het onderwijs. Philipse is het daarmee echter pertinent oneens, en geeft aan dat wanneer de overheid religieonderwijs subsidieert zij eigenlijk de verkondiging van potentiële onwaarheden stimuleert. Segers vraagt zich vervolgens sterk af hoe Philipse kan bepalen wat waar en onwaar is wanneer het om religie gaat. Een onbedoeld, maar wel erg grappig effect is dat het publiek zich ook lijkt te hebben opgesplitst. Gejuich en applaus komen namelijk in stereo bij mij aan op het balkon. Gelovigen en sympathisanten hoor ik rechts beneden mij, terwijl er links steeds aanmoedigende geluiden klinken na atheïstische standpunten.

Als tweede muzikale intermezzo volgt het luchtige True Colors van Cyndi Lauper. Het is daarmee een mooie introductie tot het laatste debat over het effect van religie op het moraal binnen een samenleving. Alle gasten worden samen uitgenodigd op het podium plaats te nemen en een korte discussie volgt. Kennedy benadrukt nogmaals dat de uitingsvrijheid van Nederlanders in het ‘publieke domein’ zeer belangrijk is in de Nederlandse democratie. Dennett prijst het Nederlandse pluralistische landschap en verbaast zich er over dat zoveel religies en levensbeschouwingen naast elkaar bestaan in vrede. Nogmaals legt hij nadruk op het objectief in kaart brengen van alle religies voor onderwijsdoeleinden en brengt hij een opvallend gematigd punt naar voren voor een grote atheïst. Hij benadrukt dat alle gelovigen met respect behandeld moeten worden omdat het verlies van een religie is als het overlijden van een dierbare. Het kan ongelofelijk veel angst en verdriet oproepen. Toch is volgens Dennett een wereld zonder de dominante rol van religie wellicht dichterbij dan ooit. Wereldwijd is het atheistische humanisme namelijk de sterkst groeiende beweging.

De avond wordt afgesloten met een conclusie van Paul Schnabel: “Hoewel de urgentie voor de rol van religie in de Nederlandse maatschappij niet zo groot is, blijft het wel erg belangrijk om tolerantie in onze wereld te bevorderen. Hierbij gaat het zowel om tolerantie naar de religies toe als om tolerantie vanuit religieuze organisaties naar andere religieuze ideeën. De rol van de staat hierin moet zeker verder bediscussieerd worden, maar het allerbelangrijkste is om een open dialoog te houden.” Tot slot wordt er geborreld in de marmeren ontvangsthal, waarbij de oproep van Schnabel voor tolerantie direct in praktijk lijkt te worden gebracht. Gebroederlijk zoeken gelovigen en niet gelovigen elkaar op om onder het genot van een drankje hun indrukken te bespreken van deze zeer geslaagde avond.

De tweede video geeft een schets van de gedachten van Jeroen Geurts (Brein in Beeld), Cors Visser (ForumC) en wetenschapsfilosoof Herman Philipse over deze onderwerpen. Let op de afsluiting, waarbij Philipse op originele wijze het publiek en de gasten uitnodigt om een bijdrage te leveren aan de avond. Er volgt snel meer. Houd onze website dus in de gaten!