Waar komt het woord hersenen eigenlijk vandaan?

1 januari 2013 Blogs

Binnen de etymologie is er discussie over de oorsprong van het woord hersenen, maar de geschiedenis van het woord in de afgelopen duizend jaar is vrij goed gedocumenteerd. In het middelnederlands, dat rond de dertiende eeuw werd gesproken, worden bijvoorbeeld de woorden hirse (1280) en hersene (1240) al teruggevonden [1]. Deze woorden zijn sterk verwant aan de middelduitse harne en hirni, oud-Engelse hernes en oud-Noors hjarasi. Al deze talen zijn beïnvloed door het proto-Germaans dat werd gesproken rond het begin van de jaartelling.

Dat het woord zich over al deze talen heeft verspreid in een redelijk gelijke vorm, suggereert zelfs nog een oudere oorsprong. Inderdaad lijken er in de Europese moedertaal, het proto-indo-europees ook al woorden te zijn geweest voor de hersenen. Als we vierduizend jaar terug zouden gaan in de tijd is het goed mogelijk dat een woord lijkend op krehsn tegen komen. Hier zijn geen geschreven bewijzen meer van, maar dit soort woorden kunnen gereconstrueerd worden op basis van afgeleide woorden in klassieke talen zoals  kárã(hoofd) in het oudgrieks en śíras (hoofd) in het klassieke sanskriet.

Het is interessant dat het woord hersenen of hersens tegenwoordig alleen in meervoudsvorm voorkomt in het Nederlands. Je zou zeggen dat hersen de enkelvoudsvorm is, maar ook dit is een meervoud van de proto-Germaanse vorm [1]. Beide woorden werden zelfs een tijd lang naast elkaar gebruikt, maar uiteindelijk werd hersenen de standaard. Het modern Duitse das gehirn heeft overigens wel een meervoudsvorm (die gehirne).

Het woord hersenen heeft dus een interessante geschiedenis en kan (met een beetje giswerk) helemaal herleid worden tot het Proto-Indo-Europees. Het is overigens nog niet helemaal duidelijk wanneer het besef is ontstaan in de geschiedenis dat het brein een bijzonder orgaan is. Hoewel er in het Klassieke Egypte operaties uitgevoerd werden op de hersenen om hoofdpijn te ‘verlichten’ [2] is het niet duidelijk of er rond deze tijd al verschil werd gemaakt tussen het brein en de schedel. Veel van de antieke woorden voor hersenen kunnen namelijk ook hoofd of kop betekenen.

Bronnen

[1] http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/hersenen
[2] http://www.ibro.info/Pub/Pub_Main_Display.asp?LC_Docs_ID=3199